آشنایی با شهرری و حومه

ری باستان
ری که اکنون آثار بازمانده آن در شش کیلومتری جنوب شرقی تهران به چشم می خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت، از مهمّترین بلاد سده های نخستین اسلامی بشمار می آمده است . جز بغداد و نیشابور شهری با آن قابل رقابت نبوده است . باید به حق ری را مادر تهران دانست . بنای اوّلیه و هسته اصلی این شهر کهن در اطراف چشمه علی واقع بوده است . در نزدیکی این چشمه، تپّه هائی وجود دارد که بسیار کهن و باستانی است .
در کاوشهای علمی که بعمل آمده معلوم گردیده در دل آنها آثاری نهفته است که از تمدنی کهن داستانها دارد . ضمن کاوشهای علمی که بسال 1935 میلادی در دامنه جنوبی کوه چشمه علی و اراضی مشرف به باغ صفائیه بعمل آمد، ظروف منقش سفالین مربوط به حدود چهار تا شش هزار سال پیش پیدا شد و نشان داد که در کنار و امتداد این چشمه قدیمی ، انسانهای متمدنی زندگی می کرده اند ، و اینها همان سکنه نخستین پهنه ری هستند.

جغرافیای ری :
طول شرقی ری، 51 درجه و 25 دقیقه به مبدأ گرینویچ، و عرض شمالی آن، 35 درجه و 38 دقیقه است. بر طبق تقسیم بندی قدما ری از اقلیم چهارم به حساب می آمد که اشرف اقالیم است.
جغرافی نویسان و تاریخ نگاران درباره وسعت شهر ری سخنانی گفته اند که به چند نمونه از آنها اشاره می شود :
اصطخری در | المسالک و الممالک| می گوید :
| آنجا شهری است که مقدارش فرسنگی و نیم در فرسنگی و نیم است .|
و در جای دیگر می گوید:
| طول شهر فرسنگی و نیم در مثل آن است و بنایش از گل است .|ابن خوفل در |صوره الارض| نوشته، | مقدار شهر فرسنگی ونیم در مثل آن است|
و در جای دیگر ذکر کرده: | بزرگترین شهر در این ناحیه (دیلم و طبرستان) ری است و آن اینکه| طولش فرسنگی و نیم در مثل آن است .|
و در همین کتاب آورده است : | و من می گویم ری | مربعی| است بزرگ … | این نسخه شهر ری صورت مربعی بزرگ، را داشته است .
قسمت اعظم شهر ری در جنوب کوه بی بی شهربانو افتاده بوده است .
اصولاً پهنه شهر باستانی ری از نظر قدمت و نوی به دو بخش تقسیم می شود:

1- ری کهنه باستانی

2- ری مستحدث ادوار بعد (به عهد اسلامی )
بخش اوّل: ری | پیش از اسلام| آن قسمت از شهر ری است که در جنوب چشمه علی میان باروی عظیم و پهناوری که بزمانهای پیش از اسلام پی افکنده شده، واقع بوده است و آن را | ری برین| یا | ری علیا| می گفته اند و اندک اندک از سوی جنوب شرقی گسترش می یافته است .
بخش دوّم : ری قرون اسلامی ، آن قسمت است که در جنوب شرقی بخش نخستین ، و جنوب کوه بی بی شهربانو بنیاد یافته بوده است و آن را | ری برین| یا | ری سفلی| می نامیدند. و برگرد آن خندقی وسیع حفر کرده بوده اند .
ذکر ری در کتب دینی :
تورات : ابن فقیه در این باب گفته یکی از دانشمندان روایت کرد که | در تورات مکتوب است که ری دری از درهای زمین است، و بازرگانی مردم بدان سوست .|
اوستا : شهر ری قبل از اسلام پایگاه معروف مغان ، مرکز دینی زرتشتیان بوده است و نزد ایشان شهری مقدّس بشمار آمده است. گروهی مادر زرتشت و برخی دیگر او را اهل ری دانسته اند. در اوستا نام ری بصورت |رغه| (Ragha) آمده است .
در بیستون : نام ری در کتیبه بیستون به صورت |رگا | (Raga) در ستون دوّم بند 13 ، و در ستون سوّم بند اوّل افتاده است .

نام های ری :
پیش از اسلام : در کتاب توبیت (Tobit) از ضمائم غیررسمی منسوب به تورات نام ری بصورت |راکس| (راجس) و در ژویت (Tuditn) یکی دیگر از ضمائم تورات به نام |راگو| در اوستا |رغه| در کتیبه بیستون |رگا | آمده است.
به زمان ساسانیان آن جا را | ری، ری اردشیر، رام اردشیر، ریشهر و نیز رام فیروز | می نامیدند.
به عهد اسلامی : در دوران منصور دوانیقی، توسط مهدی پسر منصور، نیمه شرقی شـهر ری، واقع در جـنوب کـوه بی بی شهربانو پی افکنده شد. برگرد آن خندقی حفر کرد، و مسجد جامعی بسال 158 هجری بنا نهاد و قلعه در شمال آن شهر احداث کرد و این مجموع را |محمّدیه| نامید.
مردم آن بخش از شهر را |مدینه| ( شهرستان ، شارستان ) و قلعه را |شهر بیرونی|(کهن دژ) خواندند.

آب و هوای ری :
یعقوبی در البندان آورده: |شرب اهل شهر از چشمه های فراوان و رودهای بزرگ است.|
هوای ری در بهار مطبوع و خوش، در تابستان گرم، در پائیز تبخیر و در زمستان برف بار بوده است .
خوشی هوای بهاری ری در قدیم مثل بود. چنانکه ابن فقیه در مختصر البندان ذکر کرده: | گفته اند : زمستان بغداد و بهار ری و پائیز همدان و تابستان اصفهان|و هم به سبب اعتدال بهاری ری بود که اشکانیان آنجا را پایتخت بهاره خود قرار داده بودند .
در باب گرمای تابستان ری در نزهه القلوب چنین آمده: | شهری گرمسیر است و شمالش بسته و هوایش متعفن و آبش ناگوارنده.|
و همچنین پائیز ری در آثار البلاد چنین وصف شده است : | هوای ری در فصل پائیز ، تیرهای به زهرآب داده شده را ماند، کم اوفتد که چنین نباشد، خاصّه در حق بیگانگان| بالا
نهرها و کاریزهای ری :آب ری چنانکه اشاره شد فراوان بود. اما چون در داخل شهر، در جویها جریان داشت ناسالم و آلوده می شده است. شهر از سه راه مشروب می گردید: نهرها، کاریزها و چاهها .مهمّترین نهرها و کاریزها بدین شرح بوده است :نهر سورین یا روده (چشمه علی فعلی) این رود از بازار ری بنام | بازار روده| می گذشت .
نهر جیلانی یا گیلانی: در بازار ساربانان روان بوده است. این نهر به جیلاباد ری می رسد، که از بناهای | مرداویچ گیلی | در مشرق ری بوده است و با امین آباد فعلی قابل انطباق است .
قنوات مهّم ری عبارتند از : | قنات شهی یا شاهی، قنات نصرآباد، قنات عبدالوهاب و قنات قرشی.|

تقسیمات شهر ری :
شهر بزرگ ری، هم از نظر تحوّل مکان در طول زمان، و هم از نظر توسعه به عهد اسلامی تقسیماتی دارد :
تحوّل مکان در طول زمان : ری از نظر قدمت به دو بخش تقسیم می شود:
ری کهنه باستانی ، و ری مستحدث ادوار بعد، که قبلاً شرح داده شد .
تقسیمات شهر ری پس از توسعه به عهد اسلامی:
ری عهد اسلامی بر طبق معمول زمان به سه قسمت تقسیم می شد:
1- مدینه داخله یا شهرستان (شارستان) :
برآن قسمت اطلاق می شد که مهدی عبّاسی در | ری بدین| در شرق بناهای پیشین پی افکنده بوده . تقی آباد و قسمتی از اراضی امین آباد کنونی تا مسافتی از اراضی اطراف نیز در آن پهنه افتاده است . همچنین مسجد جامع مهدی در شمال مدینه داخله قرار داشته است .
2- مدینه خارجی ، کهن دژ (قلعه) :
در شمال شهرستان، در جنوب کوه ری و متّصل به آن بنا شده بود.
3- ربض (بازار) :
به جز مدینه داخله و خارجه دیگر جایها به تمامی درشمار ربض بوده است. که از سوی مغرب سراسر ری بدین (شهر عقیق باستانی و شهر ری فعلی) و از سوی مشرق، جیلا آباد مرداویچ( حدود امین آباد کنونی) و از سوی جنوب مفاضات جنوبی شهر را شامل می شد و معاملات و دادوستد همه در ربض انجام می یافت .

اماکن عمده ری :

محله ها:
محلّه باطان، پالانگران، جیلاباد (یا گیلاباد)، دررشمان، درشهرستان، درعابس، درکنده، در مصلحگاه، دروازه جاروب بندان، دیرینه قبه، رویان، زامهران، زعفران جای، ساربانان، سرای ایالت سیزین، شافعیّه فخرآباد، فلیان (یا بلیان)، کلاهدوزان، کوی اصفهانیان، کوی فیروزه، مهدی آباد، ناهک(یا ناهق)، نصرآباد و مشهد امیرالمؤمنین.

کوچه ها و خیابانها :
کوچه حنظله، دینار، ساسان، الموالی، صوفی، در بازار روده (حسن صباح در آنجا خانه داشت)، خیابان سرکه در قرن دوّم و سوّم هجری شهرت و عظمتی داشت، خیابان ساربان(یا ساربانان) و علاوه بر اینها خود بازارها در حکم شوارع بودند . بالا

بازارها :
بازار باب الجبل، باب سین، باب هشام، بلیان، چهارسوق یا چهار بازار، بازار دهک نو، بازار روده، که این بازار از همه بازارها معمورتر و آبادتر بوده است. بازار ساربانان، بازار نرمه یا رسته نرمه، که منسوب به دیه نارمک است و بازار نصرآباد بازارها گویا بیشتر مکشوف و بدون سقف بوده است .

دروازه ها :
دروازه آهنین، باطان،که از آنجا به سوی عراق و بغداد می رفتند. دروازه بلیّان که این حدود جوانمرد قصاب فعلی واقع بوده که از آنجا به قزوین می رفتند، دروازه جاروب بندان، باب الحراب ،دروازه حنظله، دروازه خراسان، دروازه دولاب، در راس الروده، در رشقان یا رشکان، در زامهران باب سین یا باب الصّین، باب الصبرین، در عابس، درغناب، درکنده، دروازه کوهکین که از آنجا به طبرستان می رفتند، باب المدینه یا در شهرستان، در مصلحگاه و دروازه هشام که از آنجا به قومس و خراسان می رفتند .

مساجد و مصلّی :
قدیمی ترین مسجد، در داخل فصیل یا کهن دژ واقع بوده است و نماز جمعه در آنجا گـزارده می شد. ظاهراً محلّ آن در نزدیکیهای کوه نقاره خانه فعلی بوده است .امّا مسجد دیگری که می توان ذکر کرد : جامع روده، جامع سرهنگ ساوتکین (یا جامع جدید) جامع طغرل این مسجد برای حنفیان شهر ری به همراه بناهای دیگر بوسیله طغرل سلجوقی ساخته شد. به روایت کتاب النقص | این جامع بقدری بزرگ بوده است ، که بیست هزار آدمی در آن موعظت می شنیدند.|
مسجد عبدالرحمن نیشابوری، مسجد حنظله، مسجد شجره، (الشجره در ری قدیم، علم بوده است برای آن درخت سیب که حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در زیر آن دفن کردند. مسجد آنجا را مسجد شجره و گورستان آنرا گورستان شجره گویند) و مسجد الغری .
مصلّای اهل سنت و جماعت : نام این مصلّی در |النقض| ، از قول صاحب |فضائح الروافض| که دشمن شیعه بود، چنین نقل گردیده :|به گفته ایم، که رافضیان (شیعیان) نماز آدینه و نماز عید به مصلّی گاه مسلمانان نکند. |
مصلّای شیعیان : ذکر این مصلّی در کتاب |النقض| درج افتاده : | مدرسه شیخ حیدرمکّی بدر مصلّی گاه (مصلّی گاه دروازه ای در محلّ شیعه نشین ری بوده است .) بالا

خانه های ری :
چنانکه از منابع استفاده می شود. خانه ها عموماً | از گـل و خشـت خام ساخته می شد، که گاه آجر و گـچ هم در آن به کار می رفت .| مردم ری خانه های خود را در زیرزمین می ساخته اند و راه دخول را ظلمـانی و تاریک و دشـوار بنا می کردند. چون دشمنان به غصب و دوستان بزور، خانه های ایشان را به تصرّف می گرفتند.
مولانا جلال الدین در دیوان شمس به این موضوع اشاره کرده اند:
| عمارتیست خراباتیان شهر مرا که خانه اش در زمین چو ری باشد|
| عاشقان سازیده اند از چشم بد خانه ها زیر زمین چون شهر ری |

فرهنگ ، مدارس و کتابخانه ها:
ری پیش از اسلام ، شهر مقدّس زرتشتیان بود. پیشوایان و عالمان این دین در آنجا به تعلیم معارف دین و غیر دینی مشغول بودند. در قرون اسلامی در این شهر علوم و فنون را رواج و رونق فراوان بود. که در عید پایتختی آن، به زمان آل بویه و سلجوقیان، فرهنگ و فضیلت در آنجا به اوج کمال خود رسید.
کتابخانه و مدارس مشهور در آنجا بوجود آمد و تدریس فنون مختلف از طلب و نجوم و حکمت و کلام و فقه، بازاری گرم یافت. در ری تنها کتابخانه صاحب عبّاد به اندازه تمام کتابخانه های آن روز اروپا کتاب داشت.
مدارس ری :
مدرسه زاهد ابوالفتوح در محلّ دروازه آهنین(محلّه شیعه نشین) که به عهد ملک شاه بنا گردیده است.
مدرسه بزرگ سیّد تاج الدین محّمد کیکی در محلّ کلاهدوزان (محلّه شیعه نشین) به زمان طغرل ساخته شده است.
مدرسه شمس الاسلام حسکا بابویه، مدرسه شیخ حیدرمکّی که ذکر آن در بیان مصلّای شیعیان گذشت.
مدرسه شاه غازی : این مدرسه توسط شاه غازی رستم در محلّه زامهران ساخته شده و از مدارس معروف شیعه بود. مدرسه خواجه شرف مرادی، مدرسه خواجه عبدالجبار مفید، مدرسه عبدالجلیل رازی( صاحب کتاب النقض) که در اواخر عهد سلاجقه ساخته شد.
مدرسه فقیه علی جاستی، مدرسه کوی فیروزه، مدرسه سلطان محمّد، مدرسه محمّد بن قطب راوندی، مدرسه وزانیان که از مدارس عمده اهل سنت و جماعت ری بود. مدرسه های زیدیان که در ری مقیم بودند و دارای مدارسی نیز بودند.
کتابخانه های ری :
کتابخانه شرف الدین محمّد
کتابخانه مدرسه رشید رازی
کتابخانه شاه غازی .
کتابخانه صاحب ابن عبّاد
این کتابخانه را بزرگترین کتابخانه ری دانسته اند و در باب کثرت کتب در آن ، ابن اثیر در وقایع سال 385 در ذکر وفات صاحب بن عبّاد نوشته :| از کتب جندان گردآورد که جز او هیچ کس بدان حدّ فراهم نیاورده بود. چنانکه برای حمل آن به چهارصد شـتر احتیاج داشت. |
” آرتور پوپ ” شمار کتاب های کتابخانه صاحب را ، در کتاب | شاهکارهای هنر ایران| چنین وصف کرده است :| شاید تعداد کتاب های موجود در کتابخانه شخصی مانند صاحب بن عبّاد در قرن دهم میلادی، معادل مجموع کتابخانه های سرتاسر اروپا بوده باشد و بدیهی است، کتاب های خوش خط و مُذَّهِب اعلی در میان آنها کم نبوده .| شمار کتاب های این کتابخانه از قول صاحب بن عبّاد 217000 جلد ذکر گشته است. همه این کتابها، دستنویس بوده و در آن زمان هنوز صنعت چاپ به وجود نیامده بود.

مذهب مردم ری کهن
الف) قبل از اسلام:
مردم ری پیش از رواج زرتشت، از آیین مغان تبعیت داشتند. مکان و مرکزشان ری بود و ظاهراً خود نیز از مردم همان سرزمین بوده.
ب) پس از اسلام :
پس از تصرف ری توسط سپاه اسلام، به مرور زمان، مردم این شهر به اسلام گرویدند. در اوائل که هنوز تشعب و تفرق دینی دوره عبّاسیان پدید نیامده بود، مسلمانان ری بطریقت سنت و جماعت بودند. هنگامی که تفرق در جامعه اسلامی بوجود آمد، در ری نیز سه شعبه اصلی، شیعه، حنفی و شافعی پیدا شدند، اگر چه امروز به برکت رواج فرهنگ اهل بیت ، مردم ری شیعه هستند و در حال حاضر شهرری به عنوان یکی از شهرستان های استان تهران ، با وسعت 27 کیلومترمربع ، جمعیّتی نزدیک به یک میلیون نفر را در خویش جای داده است .
محدوده شهر از شمال به بزرگراه آزادگان، از جنوب به کهریزک ، از شرق به محلّه 13 آبان و از غرب به دولت آباد منتهی می شود و دارای سه بخش به نام های : مرکزی، فشایویه، کهریزک و شش دهستان: حسن آباد، وهن آباد، قلعه نو، کهریزک، فشایویه، غنی آباد و سه شهر به نام حسن آباد، کهریزک و باقر شهر است.
شهرت اصلی شهرری بیشتر به خاطر وجود بارگاه ملکوتی حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در آن بوده است . به طوری که تا سال ها پیش از آن به ( شاه عبدالعظیم ) یاد می شد ، ضمن اینکه این شهر از قدیمی ترین مناطق کشور نیز به شمار رفته ، آثار باستانی فراوانی را در خویش جای داده است . در واقع شهرری را می توان مادر تهران دانست امّا با گسترش تهران و انتخاب آن به عنوان پایتخت ، از توجّه به ری کاسته شد و به ویژه در سال های پایانی حکومت پهلوی ، این منطقه نیز همچون سایر مناطق جنوبی تهران به فراموشی سپرده شد و اقدام چندانی برای محرومیّت زدایی از آن به عمل نیامد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تغییرات و تحوّلات بسیاری در بافت شهری و معماری منطقه بوجود آمد به طوریکه چهره شهر کاملاً دگرگون شد و مراکز متعّدد فرهنگی ، تفریحی و اجتماعی در آن تأسیس و نقاط مختلف شهر به وسیله خیابان های مدرن ، بزرگراه و پل های روگذر و زیرگذر به هم متّصل شد.
نزدیکی شهرری به حرم مطهّر حضرت امام خمینی(ره) و فرودگاه بین المللی امام ، و قرارداشتن پالایشگاه تهران در محدوده آن ، اهمّیّت جغرافیایی ، اقتصادی و اجتماعی آن را دوچندان کرده است .
سالانه تعداد فراوانی جهانگرد از کشور های مختلف جهان به قصد زیارت و بازدید به شهر ری مسافرت می کنند.
گفتنی است که اجرای طرح توسعه آستان مقدّس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در خلال سالهای 1380-1370 هـ.ش و تحقّق برنامه ها و پروژه های بزرگ ملّی مذهبی در محدوده حرم مطهّر ، نقش و تأثیر بسزائی در ایجاد سایر تغییرات و تحوّلات شهرری داشته است .